انگشتر تورمالین
تورمالین ( Tourmaline )
هیچ کانی جواهر در طبیعت به این اندازه تنوع رنگ ندارد . از ایام بسیار قدیم تورمالین در کشور های منطقه ی مدیترانه شناخته شده بود ولی هلندی ها این کانی را در سال 1703 میلادی از سریلانکا به اروپا آوردند و بر طبق اصطلاح محلی سینهالی ها آن را تورامالی (Turamali) نامیدند . تورمالین ترکیب شیمیایی مضاعف برات سیلیکات آبدار دارد و می تواند مخصوصا در مورد کاتیون های موجود در فرمول ، تغییراتی گوناگونی پذیرا شود .
تورمالین نیز به دلیل وجود رنگ های متنوع در آن به نام های گوناگونی نامیده می شود .
وردلیت (Verdelite) : وردلیت به زبان ایتالیائی و یونانی به معنای سنگ سبز می باشد که نوع فراوان و معمولی تورمالین سبز است ، نوع مرغوب و نسبتا کمیاب تر این کانی رنگ سبز زمردی دارد . فلز رنگ زا در این نوع تورمالین ، کروم است که حضور آن در ترکیب شیمیائی "وردلیت" الزامی است.
ایندیگولیت یا ایندیکولیت (Indigolite or Indicolite) : نوعی تورمالین سبز با زمینه ی آبی است .
سیبریت (Siberite) : در سلسله ی جبال اورال یافت شده و به رنگ های بنفش روشن و بنفش متمایل به آبی دیده می شود . گاهی نیز از این نام مترادف با روبلیت استفاده می شود .
شورل (Schorl) : تورمالین سیاه رنگ و مات است که مصرفی در جواهر سازی ندارد .
تورمالین کروم دار : دو نوع از تورمالین به رنگ سبز می توانند بسیار به رنگ زمرد نزدیک شوند یکی از این تورمالین های غنی از فلز کروم در تانزانیا یافت می شود که در مطالعه با فیلتر رنگ چلسی به نظر قرمز رنگ می رسد ، دیگری تورمالین سبز تیره که معدن آن در نامیبیاست و با حرارت دادن رنگ آن سبز زمردی خواهد شد . البته در نگین های حرارت داده شده (Dichroism) به شدت کاهش می یابد .
کریستال های تورمالین ته رنگ اصولا کمیاب هستند . اکثرا بلور های یافت شده چندین زمینه و نواحی رنگی در طول محور اصلی کریستالو گرافی دارند. در برزیل بلور های تورمالین یافت می شود که قسمت داخلی آنها قرمز به نظر می رسد و اطراف هسته قرمز را قشری به رنگ سفید احاطه کرده و روی ان را نیز قشر خارجی سبز رنگی پوشانده است . بلور های تورمالین آفریقای جنوبی ، دارای هسته داخلی سبز و قشر خارجی قرمز می باشند و به این بلور ها در زبان محلی اصطلاحا"هندوانه ای" گفته می شود .
تورمالین چشم گربه ای در رنگ های مختلف موجود است ولی فقط در انواع صورتی و سبز این پدیده قوی و قابل توجه است .
در این اواخر به جای ذکر نوعی تورمالین ، به دلیل کثرت نام ها و دشواری در خاطر نگاه داشتن آنها فقط نام رنگ گفته می شود . به طور مثال : تورمالین زرد ، که مخصوص در میان جواهر سازان رایج است .
آکروئیت (Achroite) : آکروئیت در زبان یونانی به معنای بی رنگ می باشد و نوع رنگ و یا کمیاب تر تورمالین است.
روبلیت (Rublellite) : نام این نوع تورمالین به دلیل رنگ قرمز آن از زبان لاتین گرفته شده . این کانی در طبیعت به رنگ های صورتی یا قرمز یافت یم شود که ندرتا زمینه ای بنفش دارد.روبلیت با کیفیت خوب یاقوتی رنگ می باشد . اغلب دارای ناخالصی از نوع مایعات است و در انواع پررنگ آن این ناخالصی ها چندان به نظر نمی آید.
دراویت ( Dravite ) : نوعی تورمالین به رنگ زرد مایل به قهوه ای یا قهوه ای سبز است.
در کانی شناسی انواع تورمالین را بر حسب اختلاف در ترکیب شیمیایی آنها گروه بندی کرده اند ، مانند گروه بورگریت (Buergerite) تورمالینی که آهن کاتیون اصلی آن است ، دراویت ( Dravite ) که منیزیوم کاتیون اصلی است ، البایات ( Elbaite ) تورمالیت لیتیم دار ، شورل (Schorl) تورمالین آهن دار ، تسیلایزیت ( Tsilaisite ) تورمالین منگنز دار ، و یوویت (Uvite ) تورمالین منیزیوم دار است .
در طبیعت تورمالین به رنگ های متنوعی یافت می شود و طبیعتا بعضی رنگ ها بیشتر از رنگ های دیگر بازار گوهر ها بیشتر رنگ های سبز سیر پاک و رنگ های صورتی و قرمز درخشان را ترجیح می دهد. نگین هائی با رنگ های روشن و یا رنگ های غیر معمول ، مخلوطی از دو ته رنگ مختلف مثلا سبز و آبی و یا ارغوانی روشن و صورتی چندان بازاری نداشته و کمتر از رنگ های خالص ارزش گذاری می شوند.
تورمالین های سبز آبی : از جمله این تورمالین ها همانطوری که اشاره شد دو تورمالین سبز رنگ یکی یافت شده در تانزانیا و دیگری در نامیبیاست ، که عامل رنگ زا در آنها بیشتر فلز کروم است ، اما در اکثر تورمالین ها فلز رنگ دهنده بیشتر وانادیوم است تا کروم. این گونه تورمالین ها گزینهی بسیار خوبی هستند در برابر زمرد و گارنت ساوریت می باشند. تورمالین دارای درخشندگی و جلای کمتری نسبت به گارنت است . در واقع اکثر تورمالین های کروم دار از معادن آفریقائی است ف گرچه تعداد معدودی هم از برمه به بازار راه یافته اند . با وجودی که تورمالین کروم دار از ساوریت بیشتر یافت می شود ولی هنوز هم به سختی قابل دسترسی است ، مثلا نگین در حد 5 در 7 میلیمتر به ندرت یافت می شود و اگر هم یافت شود رنگی تیره و یا نامأنوس ( قهوه ای یا زرد مایل به سبز ) دارد . تورمالین های برزیلی معمولا از تورمالین های آفریقائی تیره تر است . و می تواند شدیدا پدیدهی چند رنگی را نشان دهد.
تورمالین پارایبا Paraiba :
تورمالین پارایبا کشف جدیدی است از تورمالین آبی تا سبز ( از معدن Paraiba در برزیل . رنگ این کانی یاد آور نور لامپ های نئون است و در نمونه های خوب حالت نئونسنس دارد . بدین جهت نیز ارزشی بالا در حدود هزاران دلار در قیراط دارد .
تورمالین های پارایبا دارای عنصر مس در ترکیب شیمیائی می باشند و بلور های آنها معمولا کوچک ، کمیاب و گرانبها هستند. رنگ فیروزه ای تا سبز آنها به گونه ای است که در هیچ کانی های جواهر دیگر یافت نمی شود . این منحصر بفرد بودن رنگ ، چنین سنگ هائی را به گنجی واقعی تبدیل کرده است .پارایبا نامی است گویای رنگ آبی تا سبز با سرزندگی و شادابی بی نظیر ، برای سنگی که در اواخر دهه 1980 توسط Heitor Dimas Barbosa کشف شد . او دستیارانش سال ها بدون خستگی در کمپلکس های پگماتیتی در تپه های نه چندان بلند استان پارایبا در جمهوری برزیل حفاری می نمودند. او به دنبال چیزی نبود که موجودیت آن به اثبات رسیده باشد . اما مطمئن بود که در زیر تپه های پارایبا می تولند چیزی بیابد"کاملا متفاوت" از آنچه تا به حال وجود داشته است . او سال 1981 شروع به حفاری در یک معدن روباز نمود و چاهک های عمیقی یکی پس از دیگری در سنگ سخت کف معدن حفر نمود ، البته بدون هیچ گونه موفقیتی . اما پس از 5/5 سال حفاری ناگهان نشانه ای از وجود تورمالین نمایان شد . نهایتا در پاییز سال 1989 تعدادی از زیباترین بلور های تورمالین از یکی از تونل های معدن به دست امد . رنگ این تورمالین ها به گونه ای بود که تا آن زمان جستجو گران فقط در رؤیا مجسم می نمودند. متاسفانه در این برهه زمانی "پدر تورمالین های پارایبا" در بیمارستان بود ونمی توانست در معدن حضور یابد. در واقع کریستال های نتراشیده بدون اینکه او آنها را ببیند فروخته شدند. پس از این یافت فعالیت های زیادی در معدن انجام می شد و برای 5 سال بعد این تپه ی مشهور که فقط 400 متر طول و 200 متر عرض داشت و ارتفاع آن کمتر از 65 متربود به طور کامل زیر و رو ودر نقاطی حتی با خاک یکسان شد ولی نتیجه ای به دست نیامد. امیدی نبود که بتوان باز هم تورمالین پارایبابه دست آورد.
چند ویژگی خاص ، این کانی جواهر را استثنائی نموده بود! باید توجه داشت که برزیل به طور کلاسیک کشوری است که در آن تورمالین به فراوانی یافت می شود و از تقریبا هر عضوی از خانواده وسیع تورمالین در این کشور وجود دارد. به طور معمول عناصر آهن ، منگنز ، کروم ، وانادیوم مسئول به وجود امدن رنگ های زیبا در خانواده تورمالین هستند ، ولی پارایبا این عنصر مس است که رنگ زیبایآن را به وجود می آورد ، عنصری که قبلا در هیچ نوع تورمالین مشاهده نشده بود ، در پارایبا مس درصد قابل توجهی از ترکیب شیمیایی را به خود اختصاص داده ، گرچه محققان ثابت کرده اند که عنصر منگنز نیز اغلب در کنار مس در این تورمالین یافت می شود . تأثیر متقابل این دو عنصر بر همدگیر موجب پدیدار شدن رنگ های فوق العاده زیبا شده و مانند بیشتر زمرد ها به رنگ های سبز فیروزه ای تا آبی آسمانی ،آبی سافیری ، بنفش _ آبی یا لاجوردی و ارغوانی دیده می شوند. ترکیب خاصی از عناصر مس و منگنز می تواند حتی منجر به ، به وجود آمدن رنگ خاکستری کمرنگ تا تک رنگ آبی _ ارغوانی شود . تمرکز زیاد مس در ترکیب شیمیایی موجب پدید آمدن رنگ های آبی درخشان و ته رنگ های فیروزه ای و سبز می شود. در حالیکه ته رنگ های بنفش و قرمز توسط منگنز به وجود می آید . یک جواهر تراش ماهر می تواند ته رنگ قرمز را با روش حرارت دهی از بین ببرد و بدین گونه فقط رنگ مس خالص در آن باقی بماند. به هر حال درخشندگی فوق العاده تورمالین های پاریبا هنگام تراش سنگ ظاهر می شود . جرقه های "آتشین" به نگین حالت التهاب درونی می دهد ، حتی در نور کم ! بدین سبب رنگ این نگین ها را اغلب با واژه ی "الکتریکی" یا "نئون" توصیف می کنند.
همانطوری که اشاره شد تورمالین های پارایبا بسیار کوچک هستند زیرا این بلور های مس دار تورمالین از تپه مشهور (Noble Hill) در پارایباهمگی تکه شده به دست می آیند و قطعات سنگین تر از 5 گرم که ترک نخورده باشند بسیار نادرند. تنها چند بلور بالای 20 گرم تاکنون یافت شده است . بنابراین یافتن نگین پارایبای درشت در جواهر فروشی ها غیر ممکن است . جهان جواهرات از همان ابتدا مسخ زیبایی این کانی شد که در مدت بسیار کمی محبوبیت زیادی به دست آورد . و امروزه پارایبا جزو نگین های جواهر بسیار مورد تقاضا و گرانقیمت است . قیمت ها که هرروزه افزایش می یابد به حدی رسیده که هرگز برای نوعی تورمالین تصور نمی شد. قیمت های بالای 10000 دلار در هر قیراط برای سنگ های نفیس پارایبا دور از انتظار نیست. در بازار سنگ های خام به سختی می توان قطعه ای پارایبا یافت زیرا این سنگ" کاملا چیز دیگری" است !
اما سؤال مهم این است که آیا پارایبا را می توان در نقطه ای دیگر در جهان یافت ؟ مثلا در قاره آفریقا ؟ از اوایل سال 2001 موضوع یافت پارایبا در نقاط دیگر مطرح است . نوعی تورمالین آبی _ سبز درخشان از نیجریه ناگهان در بازار جواهرات یافت شد که بسیار شبیه به بلور هائی بود که از پارایبا می آمد . این سنگ ها همانند پارایبای برزیلی ، فقط بعد از فراوری حرارتی زیبایی واقعی خود را ظاهر می ساختند. در واقع رنگ این سنگ هاقدری روشن تر است ولی افراد معمولی قادر به تشخیص تفاوت نیستند. محققین هم به سختی می توانستند ویژگی هائی بیابند که به کمک آنها مابین تورمالین های پارایبا را از تورمالین های مس دار آفریقائی تفاوت قائل شوند، زیرا ترکیب شیمیایی این دو تقریبا یکسان است گر چه روش آنالیز اسپکترومتری تفاوت های جزئی نشان می دهد . در هردو نمونه عامل رنگ زا دو عنصر مس و منگنز می باشند .
کانی های ارزشمند برخورد می کنیم که خود نشانه ای از حرکت قاره ها را دارند با به نقشه جهان در میابیم که قاره ی آمریکای جنوبی را می توان به طرف شرق حرکت داده ودر دل غرب آفریقا جای داد ، در این حال نیجریه در شمال شرق برزیل قرار می گیرد ، همان وضعیتی که قبل از جدا شدن قاره ها برقرار بوده. بنابراین می توان حدس زد که تورمالین های درخشان مس دار نیجریه همانگونه به وجود آمده که تورمالین های پارایبا در برزیل. به هر حال در حال حاضر می توانیم تورمالین هلی سبز _ آبی آفریقایی را در بازار جواهرات به عنوان جایگزینی برای تورمالین های پارایبا در نظر بگیریم . در سال 2003 دلالی به نام Moussa Konate اولین مجموعه ی پارایبا را از موزامبیک به آمریکا فرستاد. تورمالین پارایبای نیجریه که در سال 2001 در Qyo نیجریه یافت شده بود در سال 2005 وارد بازار جواهرات گردید.
پارایبا دارای التهابی است که فقط می توان آن را با واژه "نئون" و "الکتروسانی" توصیف نمود این التهاب به مقدار مس موجود که در ترکیب شیمیایی آن بستگی دارد.بنابراین می توان تورمالین پارایبا را "تورمالین مس دار" خواند. بر طبق تحقیقات دانشمندان آلمانی مقدار طلای موجود در پوسته ی زمین 0/007 ppm (یک گرم در تن) است در حالیکه پارایبا دارای 8/6 ppm طلا می باشد ، البته برخی از نمونه های پارایبا فاقد طلا هستند . قیمت نگین پارایبا همیشه بالاست و اصولا سنگی است کمیاب تر از الماس . یک نگین پارایبا می تواند 5000 دلار در قیراط قیمت داشته باشد و برخی نگین ها را تا 60000 دلار در قیراط نیز قیمت گذاری نموده اند . در حراجی ها قیمت پارایبا را معمولا 10000 دلار برای نگین های بزرگتر از 3 قیراط تعیین می کنند. بلور های پارایبای آفریقایی (نیجریه و موزامبیک ) یافت می شوند معمولا درشت تر از نمونه های برزیلی هستند . در آفریقا سنگ های بالای 5 قیراط یافت می شود و برای یک جواهر فروش غیر ممکن نیست که بتواند تورمالین های پارایبای 50 قیراطی از این قاره تهیه کند . پارایبای آفریقائی به دلیل اندازه ی بزرگ رنگ یک دست تری هستند تا نمونه های برزیلی . نمونه های نیجریه ای دارد ، رنگ aqua و سبز نعنائی . در حالیکه پارایبای موزامبیکی طیف رنگی وسیع دارد ، که از " آبی کله غازی " تا " فوکیه " ارغوانی سیر ، آبی ، aqua و سبز مطلوب و نگاه داشتن پارایبا در این حرارت به مدت معین است . عنصر منگنز Mn (دوظرفیتی) در اثر ته رنگ قرمز خود را از دست می دهد . برخی تورمالین های مس دار برزیل و موزامبیک چون حاوی مقدار کافی منگنز نیستند نیازی به فر آوری حرارتی ندارند . پارایبای فراوری حرارتی نشده معمولا از نمونه های تحت فراوری حرارتی قرار گرفته با ارزش تر است . ته رنگ سبز در پارایبا به دلیل وجود عنصر مس نیست . راسمان ، جایگزینی عنصر تیتانیوم به جای منگنز را مسئول ته رنگ سبز در پارایبا می داند.
تورمالین قرمز و صورتی
در این گونه تورمالین ها رنگ مهم ترین ویژگی است و به شفافیت چندان اهمیتی داده نمی شود . نمونه های با کیفیت خوب ار برزیل ، ماداگاسکار ، افغانستان اکثرا ناخالصی های زیاد دارند . باید دقت داشت که برخی از این تورمالین ها در بازار جواهر رنگ خود را بیشتر مدیون تشعشعات رادیواکتیو هستند تا عوامل طبیعی .
تورمالین صورتی : بسیار فراوان تر از روبلیت است و در هر اندازه ای یافت می شود . رنگ ها از صورتی کم رنگ تا ارغوانی و صورتی روشن وجود دارند .
تورمالین چشم گربه ای : در مقایسه با کریزوبریل تورمالین چشم گربه ای درشت تر به نظر می رسد . زیرا در اینجا شاتویانسی توسط کانال های توخالی با ابعاد بزرگتر به وجود آمده تا در کریزوبریل که شاتویانسی ناشی از روتیل های سوزنی شکل است.
معادن جدیدی در موزامبیک و نیز در نیجریه کشف شده که از سنگ های این معادن نگین هائی تا 15 قیراط و بالاتر تراشیده شده است .
کریستال تورمالین بر اثر حرارت دادن و سپس سرد کردن و یا فشار و مالش دادن الکتریسته ساکن می یابد. قطب مثبت در یک سو و قطب منفی در سوی دیگر کریستال قرار گرفته و می تواند ذرات کاغذ را به خود جذب کند. در کانی شناسی به این خاصیت الکتریسته مغناطیسی (Pyro and Piezo _Electricity) گفته می شود. هلندی ها که برای اولین بار تورمالین را به اروپا آوردند ، از این خاصیت اطلاع داشته و با گرم کردن بلور تورمالین از آن برای جذب خاکستر توتون و پاک کردن پیپ های خود ( از جنس کف دریا Meerschaum ) استفاده می کردند. به این دلیل برای مدتها این سنگ این سنگ را پیپ پاک کن می خواندند.
محل های یافت مهم تورمالین در سنگ های پگماتیت دانه درشت و مواد تخریب شده از آنها و نیز در کشور های سریلانکا ، جمهوری مالاگاسی ، برزیل ، موزامبیک (تورمالین های قرمز و دورنگ ) ، آنگولا ، استرالیا ،برمه ، هند ، زیمبابوه ، نامیبیا ، تانزانیا ، تایلند ف روسیه (سلسله ی جبال اورال ) ، آمریکا و سوییس می باشد. بلور های پر ارزش و مرغوب به رنگ صورتی ، قرمز سیر و سبز بوده و به علت دارا بودن چند رنگی قوی در جهات مختلف کریستالو گرافی تراش آنها بایستی به صورتی باشد که سطح اصلی یا تاج موازی با محور اصلی کریستالو گرافی قرار گیرد . در تورمالین های کمرنگ ، صفحه ی تاج نگین عمود بر محور اصلی کریستالو گرافی تراش داده می شود ، تا نگین حداکثر رنگ خود را به نمایش گذارد.
با حرارت زیاد حدود 450 الی 650 درجه سانتیگراد می توان تغییرات جزئی در رنگ تورمالین به وجود آورد و رنگ سبز آن را به سبز زمردی و رنگ قرمز مایل به قهوه ای را به قرمز آتشین تبدیل نمود . تورمالین به دلائل مختلف به طریقه ی مصنوعی تهیه نمی شود که یکی از آن دلائل فرمول شیمیائی پیچیده آن می باشد . مشخصات اپتیکی تورمالین در تشخیص آن کمک فراوان می کند . ضریب شکست نسبتا بالای نور و پدیده ی چند رنگی قوی این کانی مشخصه ی بسیار خوبی می باشد . آمیتیست ، آندالوزیت ، کریزوبریل ، سیترین ، دمانتوئید ، پریدوت ، پرازیولیت ، کوارتز دودی ، یاقوت سرخ ، زمرد ، اسپینل سبز مصنوعی ، توپاز صورتی ، ایدو کراز ، زیرکن و شیشه های رنگی می توانند به جای تورمالین استفاده شوند.